Çocuk Önderliğinde Tuvalet Öğrenme Süreci

Tuvalet öğrenme sürecinde ; çocuğun kendi bedeni ile ilgili diğer süreçlerde olduğu gibi (desteksiz oturmaya, emeklemeye, yürümeye başlamak gibi ) ebeveynlerin yapabileceği en iyi yardım, uygun çevreyi sağlamak ve çocuğun hazır olmasını, süreçle ilgilenip dahil olmak istemesini sabırla beklemektir.

Çocuktan çocuğa farklılık göstermekle beraber; tuvalet öğrenme çoğu çocukta 2-4 yaş arasında olmaktadır. Tuvalet öğrenmek kompleks bir süreçtir; çocuğun bedeninden gelen sinyalleri dinleyip bedenini kontrol edebilmesini, tüm süreci ve ne beklendiğini- nelerin kabul edilebilir olduğunu anlayabilmesini gerektirir. Bir çocuğun tuvalet öğrenme sürecini tamamlayabilmesi için ;

1- İdrar torbası etrafındaki ve kalın barsağın son kısmındaki kasları ve sfinkterleri hissedebiliyor ve kontrol edebiliyor olmak suretiyle fiziksel olarak hazır olması;  

2- Kendisinden ne beklendiğini anlayabilmek suretiyle bilişsel olarak hazır olması ,

3-  Tutmaya ve bırakmaya ve elbette büyümeye hazır olmak suretiyle duygusal olarak hazır olması gerekmektedir.

Tahmin edebileceğiniz gibi süreç her zaman doğrusal bir düzlemde ilerlemeyebilir; bazı çocuklar hızla uyum sağlayıp tuvalet öğrendikten bir süre sonra tekrar bez takmak isteyebilir, lazımlığa veya klozete oturmayı reddetmeye başlayabilir,  bir önceki basamağa dönüş yapmak isteyebilir; hangisi olursa olsun, süreçte kontrolün çocukta olduğunu akılda tutarak ; sakin ve makul kalmak ve ‘görüyorum ki lazımlık/ tuvaleti kullanmak istemiyorsun/hazır hissetmiyorsun, gel bez bağlayalım, tekrar ilgilendiğinde/ istediğinde söylemen yeterli, her zaman destek olmaya hazırım’ minvalinde bir konuşma/ yaklaşım içerisinde olmak süreci her iki taraf için de en sağlıklı şekilde sürdürmeye yardımcı olacaktır.

Sürecin çocuğun kontrolünde kalabilmesini sağlamaya en çok yardımcı olabilecek iki şey; ebeveynin gerçekçi beklentilere sahip olması ve biraz da benzer şekilde tuvalet öğrenen çocukların annelerinin deneyimlerini dinlemesidir. Öncelikle sürecin aylar (3-6 ay) alabileceğini, geri dönüşler olabileceğini, yetişkin gibi tuvalet kullanmaya ve gece kuru kalmaya tam olarak geçene kadar sayısız defa kazalar olacağını en baştan kabullenmek gerekir. Bol bol alıştırma külodu ve pamuklu külot alışverişi yapmak ( mümkünse çocukla beraber) , ekstra ekstra kirli çamaşır yükü olacağını önceden bilmek, genellikle bulunduğunuz mekanlara en yakın tuvaletleri ezbere bilmek, dışarı çıkarken her zaman fazladan mendil , temiz iç çamaşırı ve kıyafet bulundurmak gerekebilir. Hatta bazı ebeveynler yanlarında lazımlık bulundurarak seyahat ediyorlar ve  bu da seçenekler arasında düşünülebilir. ‘Kaza’ olduğunda ise, kesinlikle sakin ve yardımsever bir tarzda kalmak gerekiyor; ‘tatlım pantolonun ıslanmış, rahatsız görünüyorsun, gel kuru ve rahat bir şeyler giydireyim’ ‘insan tuvaleti yavaş yavaş öğreniyor, böyle kazalar olması çok doğal, gel rahat edeceğin kıyafetler vereyim, giydireyim’ tarzında yaklaşımlar çocuğun utanç veya suçluluk hissetmesine engel olarak gönüllülüğünün devamını sağlayabilir.

Peki başlamak için ‘uygun’ zaman nedir?

Öncelikle uygun olmayan zamanları sayalım; çocuğun hayatında büyük değişiklikler olacağı zamanlar; eve yeni bir bebek geleceğinde, kreşe başlama veya taşınma sürecinde veya çocuğu etkileyeceğini düşündüğünüz büyük değişikliklerin arifesinde başlamak önerilmiyor. Eğer yaz dönemine denk gelirse herkes için daha kolay geçeceğini tahmin edersiniz, kural olmasa da kolaylaştırıcı bir seçenek olarak göz önünde bulundurulabilir. Çocuk kreşteyse veya evde bakım görüyorsa süreci bakımverenler ile de konuşarak ; kullanılacak dil ( vücut bölümleri ve eylemler için aynı terimleri kullanmak gibi) , sakınılacak kelimeler ( vücut bölümlerinin veya atıkların pis, iğrenç vs olarak nitelendirilmesi gibi) , kazalara yaklaşım , genel planlama gibi konularda fikir birliğine vararak işbirliği içinde çalışmak gerekebilir.

Çocuğunuz;  1-lazımlık ve/veya tuvalete ilgi gösteriyor , merak ediyor, soruyor, denemeler yapıyorsa, bununla ilgili kitapları okumaktan keyif alıyor görünüyorsa, iç çamaşırı giymek istiyorsa

2-Islak veya kirli bezden rahatsız oluyorsa

3- 2-3 saatliğine veya gündüz uykusundan uyandığında kuru kalıyorsa

4- Düzenli ve tahmin edilebilir şekilde dışkılıyorsa, idrar veya kaka yapacağını/ yaptığını -bezine dahi olsa- biliyor/söylüyorsa, ( örneğin bu ihtiyaçları için yalnız kalabileceği yerlere gidiyorsa)

5- Tuvalet veya lazımlığa dengeli ve stabil şekilde oturabiliyorsa

6- Bir veya iki basit talimat/yönlendirmeyi yerine getirebiliyorsa

7- Size tuvalet ihtiyacı olduğunu bildirebiliyorsa

8- Pantolonunu indirip kaldırabiliyorsa

9-  Bağımsız olmayı arzuluyorsa;

Tuvalet öğrenme sürecine hazır sayılabilir; yine de süreci çocuğun yöneteceğini, gerçekten hazır olup olmadığını sadece ‘deneyerek ‘ anlayabileceğinizi akılda tutmakta fayda var.

Bir de çocuğunuzun ilkokula başlamadan önce er geç tuvaleti öğrenmiş olacağını kendinize tekrar tekrar hatırlatarak süreci ‘hızlandırma ‘ dürtüsüne karşı koymak da önemli önerilerden birisi.

Çocuğa bu süreçte rehberlik ederken;

1- Bedeninde ne olup bittiği ile ilgili farkındalığını arttırmak üzere konuşmak , oynamayı bırakıp tuvalete gitmesi gerektiğini nasıl anlayacağı ile ilgili interaktif şekilde iletişim içinde olmak faydalı olabilir. Size ihtiyacını haber verdiğinde sakince yardımcı olmak, yardımcı olurken de uzunca bir süre silme kısmında desteğe ihtiyaç duyabileceğini bilmek işe yarayabilir. Bazen ihtiyacını gördükten sonra haber verdiyse bile normal karşılayıp yine destek olmak, nötral bir ses/duygu tonunda ‘doğru’ terimler kullanarak konuşmak da bu noktada önemli ; vajina, anüs/ makat, penis, idrar/çiş, kaka/dışkı, işemek, kaka yapmak gibi.

2- Erkeklerin ilk başta oturarak çişini yapmasını sorun etmemek gerekiyor.

3- Tuvaletini yaparken çocuk isterse ona o sırada kitap da okunabilir, böylece gevşemesine yardımcı olunabilir.

4- Modelleyerek öğrenme çok çok önemli; sizin ihtiyacınız olduğunda tuvalete beraber girip ne yaptığınızı ona doğal bir tonda basamak basamak anlatabilirsiniz; bunun, pozitif bir ritüel olarak modelleyebilme imkanı açısından süreçte faydası olacaktır. Ayrıca sevdiği bir oyuncağı da tuvalet öğrenme sürecine dahil edip oyun yoluyla öğrenmesini destekleyebilirsiniz. ( elinizi ve suyu kullanarak  taharetlenme, hem sizin hem çocuğunuzun genitoüriner ve sindirim sistemi sağlığı için uygun olmayabilir, bu yüzden sağlıklı modelleme için; kuru veya hafifçe ıslatılmış tuvalet kağıdı ile; ellerimiz bedenimize mümkün mertebe temas etmeden, önden arkaya doğru tek hareketle, her defasında yeni tuvalet kağıdı parçası ile yeterli temizlik sağlanana kadar birkaç defa silerek temizlemek önemli) ( tuvaletten sonra el yıkamak kesin bir ritüel olmalı)

5- Çocuğunuz bezinin değiştirilmesinden hoşlanmıyorsa, ya da ıslak /kirli bezle durmaktan rahatsız oluyorsa; nötr bir şekilde teklif edin; ‘Islak ve soğuk olmaktan rahatsız oluyormuş gibi görünüyorsun, bezinin değiştirilmesinden hoşlanmıyorsun, istersen çişini lazımlık/ tuvalete yapabilirsin, o zaman bezini değiştirmek zorunda kalmazsın’. Tahmin edebileceğiniz gibi; bu teklifi reddetmesi durumunda çocuğunuz sizden bir hayal kırıklığı veya öfke mesajı almamalı. Lazımlık veya tuvalete oturması/ oturduysa da daha uzun süre orada kalması,  özellikle onun fikri değilken ‘ısrar’ etmemek gerekiyor. Onun yerine ihtiyacı olduğunu tahmin ettiğiniz zamanlarda ( uykudan uyanınca, yemeklerden sonra, uykuya dalmadan önce, banyodan önce gibi) teklif edip, hayır derse de rahatça kabul etmek daha iyi fikir. Son olarak her çocuğun kendi tarzında denemeler yapmasına izin vermek; bez ile lazımlık/ tuvalete oturup ihtiyacını gidermek isterse sorun etmemek öneriliyor.

6- Çocuğa tuvalet öğrenme ile ilgili kitap okuyabilirsiniz.

7- Kendi lazımlığını kendisinin seçmesine izin verebilirsiniz.  Çok katlı bir eviniz veya birden fazla banyonuz var ise birkaç lazımlık almakta fayda var. Ayrıca lazımlığa yaptıklarını tuvalete döküp sifonu çekerken de istekli ise sürece dahil olabilir. Bununla beraber bazı çocukların kaka/çiş lerinden ayrılmak istemeyebileceklerini bilmek ve istekleri doğrultusunda davranmak da önemli. Diğer bir konu da çocukların tuvaletin kendisinden -adaptör takılı bile olsa- (büyük delik, girdaplı sifon suyu, sesler) korkabileceğini ve doğal olduğunu kabul etmek gerekiyor. Adaptör kullanacaksak, yanlarda ayaklarını koyabileceği basamak temin etmekte fayda var.

8- Çocuğun kendi alıştırma külodu/iç çamaşırlarını seçmesine izin verin, kolay giyilip çıkarılan pantolonlar edinip onları kullanmaya özen gösterin .

9- Unutmayın; bu sizin değil çocuğunuzun süreci, onun yerine yapamaz veya hızlandıramazsınız, çocuğunuzun maturasyonuna ve zamana güvenirseniz ikiniz için de sakin ve keyifli bir süreç olur. Bu duygularla eşlik edebilirseniz; çocuğunuz tuvalet öğrendiğinde kendini yeni bir beceri ve beden kontrolü geliştirebildiği için çok iyi hissedecek.

Peki her şeyi doğru yaptım, ama ‘olmadı ‘, neden?

Sakin olun, cevap çok basit; çocuğunuz henüz hazır değil. Ne demiştik, denemeden bilemezdiniz, artık biliyorsunuz, 1-3 ay kadar tuvalet öğrenme sürecini gündemden çıkarıp sonra nötr şekilde tekrar teklif edilebilir. Tabi ki çocuk kendi kendine gündeme alıp denemeye başlamazsa.

Peki çocuk iyi şekilde ilerliyor görünürken kakasını tuvalet veya lazımlığa yapmaktan kaçınmaya başladı , kakasını tutuyor, ne yapalım?!?

Bez teklif edin, bu noktada yapılacak en kötü tercih ısrar etmektir; çünkü çocuğun ıkınma ve buralara kaka yapmak için yeterli fiziksel bacak gücü gelişmemiş olabilir, çeşitli korkular nedeniyle kullanmak istemiyor olabilir vs. Ne olursa olsun, kabızlık ve kaka/çiş tutma davranışının gelişmesine engel olmak amacıyla çocuğu bez konusunda rahat bırakmak gerekiyor. Tuvalet ertelemek kabızlığa, kabızlık olumsuz tuvalet deneyimine, bu deneyimler kabızlığın kronikleşmesine ve çocuğun kısır döngüye girmesine sebep olur. Kronik kabızlık hem sindirim sistemi sorunlarına hem de üriner sistem disfonksiyonu ve enfeksiyonlarına neden olur. Kabızlık yaşayan insanların rektumlarında sert büyük kaka kütleleri birikir, bu kütleler aradan yumuşak kakaların kaçmasına, kaka kaçırmaya, önündeki idrar torbasına baskı yapmak suretiyle idrar kaçırma ve mesane disfonksiyonuna, biriken bakteriler nedeniyle de tekrarlayan idrar yolu enfeksiyonlarına neden olur. Yeri gelmişken, bir çocuk bezli iken kabızlık yaşıyorsa; tuvalet öğrenme sürecine başlamak için yumuşak kaka yaptığı döneme kadar beklemek, bunun için diyet düzenlemesi, alerjen açısından değerlendirme, gerekirse medikal destek almak gerekebilir. Kabızlığı olan bir çocuğun tuvalet öğrenme sürecini başlatmak kabızlığı kronikleştirmeye ve tuvalet erteleme davranışına sebep olabilir. Sebep bir korku ise, bunu anlayıp beraber aşmanın en iyi yolu, çocuğa ne yapacağını veya yapması gerektiğini veya korkacak bir şey olmadığını söylemekten kaçınmak ve gerçekte çocuğun aklından ne geçtiğini anlamaya çalışmak olabilir; bunun için empatik dinleme ve aynalama yapmak faydalı olacaktır. Yakınlarımdan ve hastalarımdan gördüğüm en sık korku; tuvalet/klozet deliğinden canavar, böcek veya başka korkunç şeyler gelmesi gibi korkulardı. İkinci sıklıkta sifonun oluşturduğu ses ve girdaptan korkmak geliyor. Ailelerin çocuğun gözünden bakarak geliştirdiği çözümler çok yaratıcı ve çeşitli olabiliyor. Mesela bir arkadaşım korkan tatlı kızı için her tuvaletten önce canavarın gelmesini engellemek için bir sprey sıkmıştı… Hayal gücünüzü kullanın ve çocuğunuzun tarafında kalın, böylelikle beraber aşamayacağınız bir şey kalmayacak.

Her şey iyi gidiyorken ‘kaza’ sayısında bariz artış var, ne oluyor?

Çocuğu strese sokacak bir aile/yaşam olayı gerçekleşti mi? Öyleyse bırakın çocuk seçsin, isterse beze geri dönüp tekrar hazır olduğunu gösteren sinyalleri bekleyin, ya da çocuk devam etmek istiyorsa devam edin. Diğer konu; kronik kabızlık idrar kaçırma ve idrar torbasını kontrol edememek anlamına gelen işeme disfonksiyonu yapıyor olabilir, şüpheleniyorsanız diyet düzenlemesi yapıp gerekirse doktorunuz ile irtibata geçin.

Geceler ve tuvalet öğrenme süreci…

Bir çocuk gündüz tuvalet alışkanlığı sürecini tamamen öğrendikten aylar veya yıllar sonraya kadar geceleri hala ‘kaza’ lar yaşayabilir. Geceleri bez takmak, alıştırma külodu giymek konusunda çocuğu rahatlatıp, tuvalet kullanmak isterse her zaman destek olacağımızı bilmesini sağlamakta fayda var. Bir haftayı geçen sürelerde gece boyu kuru kalırsa, pamuk çamaşır ve yatak pedi kullanarak denemeler yapıp, kazalar tekrar başlarsa da birkaç hafta ara verip tekrar deneme yapılabilir. Çocuğunuzun nörobiyolojik olgunlaşması tamamlanana kadar gece idrar kaçırmalarının normal olduğunu bilmeniz süreci kolaylaştırır. Özellikle ailede benzer şekilde okul çağına kadar gece idrar kaçıran bireyler var ise, nefroloji konsültasyonu da normal ise, ‘uygun’ zamanın gelmesini beklemek dışında bir yol yok.

Neden acele etmeyelim ki? Bir sürü tanıdığım çocuğuna erkenden tuvalet eğitimi vermiş, hepsi de ‘gayet sağlıklı ?!’ görünüyor.

Geleneksel tuvalet eğitiminde, anne artık çocuğun tuvaleti kullanması gerektiğine karar verir ve bezi çıkarıp çocuğu sık sık tuvalete götürerek işeme ve dışkılamayı denk getirmeye çalışır. Gittikçe de çocuğun olayı kavramasını ve çişini/ kakasını fark ederek tutmasını ve tuvalete yapmasını bekler. Çocuğun kendi bedeniyle ilgili süreçleri annenin yönetmesi konusundaki doğal direncini, bu direnci kırmanın çocuğun kişiliğinin bütünlüğü ve gelişimi için zararlarından bahsetmeyi  psikoloji bilimi konusunda yetkin kişilere bırakmak isterim. Bunun yerine,  insan fizyolojisi açısından zararından bahsetmek istiyorum; bizim için fizyolojik olan her çişimiz veya kakamız geldiğinde hızla fışkırtarak çişimizi yapmak, kakamızı da bekletmemektir. Doğal ortamımızda bu ihtiyaçlarımızı doğada ve hızla gideriyorduk. Tuvalet öğrenme süreci öncesinde bez doğal olana en yakın şekilde ihtiyacımızı gidermemizi sağlıyor. Bebek/çocuk çişi kakası geldiğinde derhal beze yapıyor. Modern hayatta doğal olanı gerçekleştirmek için engeller var; çocuklar için bu engeller daha büyük; çocuk tüm süreci kendi başına halledecek kadar fiziksel / psikolojik olgunluğa ulaşmadan bunları yapmaya zorlanırsa , başkasına muhtaç olduğu dönemde çiş/kakasını ; o sırada oyun oynadığı için, annesine kızgın olduğu için, ihtiyacını büyüklere ifade etmekten çekindiği için veya uygun fiziksel ortam sağlanmadığında bekletecek ve erteleyecektir. Sanıldığının aksine çocuğun çişini ve kakasını uzun süre tutuyor olması  övünülecek değil, endişelenilecek bir durumdur. Tuvalet alışkanlığı kazanma süreci  çocuk ne kadar olgun iken ( yaşı değil , çocuğun özgün hazırlık ipuçlarını verme zamanlaması önemli) yaşanırsa, ebeveyn bunu bir güç mücadelesi / duygusal karmaşa olmaktan ne kadar uzak tutup sadece çocuğun süreci olarak yaşamasına rehberlik edebilirse , çocuk erteleme alışkanlığından o kadar uzak kalabilir. Ayrıca ömür boyu sürecek  tuvalet alışkanlığını en baştan  sağlıklı şekilde kazanmasını sağlamak çocuğunuzun ürogenital ve sindirim sistemlerine yapacağınız bir yatırım olarak da değerlendirilebilir.

Kaynaklar:
1-http://www.regardingbaby.org/…/toilet-learning-made-easy/

2-http://www.caringforkids.cps.ca/handouts/toilet_learning

3-http://m.huffpost.com/us/entry/1424826

Görsel: Daddyjourney.com

Uzm.Dr. Serap Reyhanioğlu Arıkan

Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Uzmanı

www.attachmentparentingturkiye.com

https://www.facebook.com/serapreyhaniogluarikan/

http://instagram.com/serapreyhaniogluarikan

Pediatrist, Attachment Parenting Savunucusu, kitap kurdu, anne ve  bağlantı olgusunun evrenin üzerine oturduğu eksen olduğuna, insanın diğer insanlarla ve doğayla olan bağlarının onu hayatta tuttuğuna, güvenli bağlanmanın her yaşta gerçekleştirilebileceğine inanan bir yolcu…